کلزا
کلزا با نام علمی Brassica napus، نام انگلیسی Rapesees از خانواده Brasicaceae و تیره چلیپاییان (شب بو) است.
کلزا گیاهی یک ساله است که برای تولید روغن (صنعتی و خوراکی)، غذای دام و دانه پرندگان استفاده می شود. کلزا به عنوان یک گیاه پوششی نیز کشت می شود. این گیاه در زمستان پوشش خوبی برای خاک فراهم می کند، تا از فرسایش خاک جلوگیری شود. کلزا مقادیر زیادی زیست توده تولید می کند که علف های هرز را سرکوب کرده و می تواند با سیستم ریشه ای خود شیب خاک را بهبود بخشد. برخی از ارقام کلزا برای علوفه و چرای دام کشت می شوند.
تاریخچه
شواهد حاکی از آن است که کلزا 4000 سال قبل از میلاد مسیح در هند کشت شده و 2000 سال پیش به چین و ژاپن گسترش یافت. بعدها در اروپا به عنوان روغن صنعتی و چراغ اهمیت یافت. روغن کلزا برای اولین بار در سال 1956 به عنوان محصول غذایی وارد بازار شد. بیش از 40 سال است که در شمال غربی اقیانوس آرام رشد می کند و همچنین در اواخر دهه 1980 تا 1990 در جنوب ایالات متحده کشت شد. اخیرا بیشتر تولید کنندگان کلزا در شمال غربی اقیانوس آرام و مناطق جنوب شرق ایالات متحده هستند. بعد از سویا، کلزا دومین منبع تولید پروتئین در جهان است. بعد از سویا، آفتابگردان، بادام زمینی و پنبه، کلزا در رتبه 5 محصولات دانه روغنی قرار دارد. تولید کنندگان کلزا آن را به صورت تجاری برای استفاده به عنوان روغن و خوراک دام تولید می کنند. روغن کلزای صنعتی، در صنایع خودرو سازی و شیمیایی و نوع خوراکی آن برای پخت و پز استفاده می شود. پس از استخراج روغن از بقایای آن برای خوراک دام استفاده می شود.
گیاه شناسی کلزا
ریشه
ریشه ها با تکثیر سلول های مریستمی نوک ریشه رشد می کنند. ریشه آب و مواد مغذی را از خاک جذب کرده و به قسمت های هوایی گیاه منتقل می کنند. یکی دیگر از وظایف اصلی ریشه کمک به نگه داشتن گیاه در خاک است و از نظر فیزیولوژیکی قسمت های روی زمین را پشتیبانی می کند. ریشه اصلی کلزا دوکی شکل و عمودی است که معمولا تا عمق 80 سانتیمتر و گاهی بیشتر در خاک نفوذ می کند. همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که در لایه های سطحی خاک هستند و کمتر به عمق خاک نفوذ می کنند. رشد ریشه به دلیل تقسیم سلولی و بزرگ شدن نوک ریشه است. رشد ریشه ثابت و حدود 2 سانتیمتر در روز است و تا زمانی که رطوبت در دسترس ریشه باشد رشد ادامه می یابد. سیستم ریشه ای گسترده به کلزا کمک می کند تا از رطوبت خاک در عمق بیشتری استفاده کند و همچنین به پایداری گیاه در مقابل بادهای شدید کمک می کند.
برگ
کلزا 4 تا 8 روز پس ازجوانه زنی اولین برگ های حقیقی خود را ایجاد می کند. برگها در مراحل اولیه رشد بیضی شکل و دارای دمبرگ هستند. در مراحل بعدی کشیده، نوک تیز، در لبه دندانه دار و چسبیده به ساقه هستند. سطح رویی برگ ها صاف و سطح زیرین آنها کرکدار است. این گیاه به سرعت روزت ایجاد می کند که برگ های مسن تر در پایه افزایش یافته و برگ های کوچکتر و جوان تر در مرکز رشد می کنند. تعداد برگ های تولید شده روی ساقه اصلی کلزا بسته به رقم و شرایط محیطی بین 9 تا 30 عدد برگ متغییر است. رشد سریع برگ، رشد سریع ریشه را تسریع می کند و به طور ناخواسته با علفهای هرز رقابت می کند.
ساقه
4 تا 15 روز پس از کاشت، در مرحله روزت، ساقه کوتاهی به ارتفاع 25/1 تا 50/2 سانتیمتر و میان گره های خیلی نزدیک به هم ایجاد می شود. ساقه مدور، سبز روشن و به مرور زرد می شود. ساقه اصلی قبل از گلدهی به 30 تا 60 درصد حداکثر طول خود می رسد. پس از گلدهی ساقه به سرعت رشد کرده و بلند می شود. ارتفاع بوته های کلزا متفاوت و بین 160 تا 180 سانتیمتر متغییر است. قطر و ارتفاع ساقه ها تحت تاثیر رقم، تراکم کاشت، تاریخ کاشت، رطوبت و حاصلخیزی خاک قرار دارد. قطر ساقه کلزا در تراکم کم، بیشتر و در تراکم بالا کمتر است.
گل
طولانی شدن روز و افزایش دما باعث تشکیل جوانه گل می شود. مراحل رشد گل و ساقه با هم همپوشانی دارند. در زمان رشد اولیه ساقه، جوانه های گل در برگها محصور هستند و فقط با کندن برگهای جوان قابل مشاهده هستند. وقتی ساقه بلند می شود دسته ای از گل های جوان که هنوز عاری از برگ نیستند را میتوان بالای آن مشاهده کرد. این مرحله به مرحله جوانه های سبز گل معروف است. با بلند شدن ساقه، ساقه های کوچکی که جوانه های گل باز نشده را نگه می دارند از برگ ها فاصله می گیرند. جوانه های پایین گل اولین جوانه هایی هستند که زرد می شوند و مرحله جوانه زرد ( جوانه گل باز شده) را نشان می دهند.
گلها زرد روشن، حدود 17 میلیمتر قطر دارند، دارای 4 گلبرگ متقاطع و متناوب با 4 کاسبرگ و 6 پرچم که 2 تای جانبی آنها کوتاه و 4 تای میانی بلند هستند که بساک های آنها در هنگام گلدهی از مرکز گل جدا می شوند.
گرده افشانی و تشکیل میوه یا غلاف
گلها از صیح زود باز می شوند و با باز شدن کامل برگها، گرده ها توسط باد و حشرات ریخته و پراکنده می شوند. گلها تا 3 روز پس از باز شدن پذیرای دانه گرده هستند. اگر شرایط آب و هوایی مساعد باشد تمام گرده ها در روز اول باز شدن گلها ریخته می شوند. در عصر گل تا حدی بسته می شود و صبح روز بعد دوباره باز می شود. 24 ساعت پس از گرده افشانی لقاح انجام می شود. پس از گرده افشانی و لقاح گلها تا حدی بسته باقی می مانند، گلبرگها پژمرده شده و می ریزنند. غلاف های جوان یک روز پس از ریزش گلبرگها در مرکز گل نمایان می شوند.
غلاف (میوه)
غلاف های کلزا رشد طولی دارند، به رنگ سبز و کشیده هستند و در نهایت به رنگ قهوه ای در می آیند. غلاف ها روی دمگل به طول 1 تا 3 سانتیمتر رشد می کنند و می توانند 5 تا 10 سانتیمتر طول داشته باشند. هر غلاف دارای دو محفظه است که توسط یک دیواره مرکزی داخلی جدا شده که در آن ردیفی از دانه ها قرار دارد. دانه ها گرد و قطری بین 5/1 تا 3 میلیمتر دارند. سطح دانه ها مشبک و در زمان بلوغ سخت می شوند.
مراحل رشد کلزا
چرخه زندگی کلزا به چند مرحله تقسیم می شود. مراحل با شروع جوانه زنی و بررسی ساقه اصلی تعیین می شوند. شناخت این مراحل و اتخاذ تصمیمات مدیریتی در این مراحل نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول دارد. هر مرحله بخشی از رشد گیاه را پوشش می دهد. . مراحل معمولا با هم همپوشانی دارند و شروع یک مرحله نیاز به تکمیل مرحله قبل ندارد.
جوانه زنی
روغن و پروتئین موجود در بذر انرژی مورد نیاز برای جوانه زنی را تامین می کند. اما بستر بذر باید آب، اکسیژن و دمای کافی برای جوانه زنی را داشته باشد. جذب آب اولین مرحله جوانه زنی است. برای کلزا یک دوره جذب اولیه سریع آب و به دنبال آن یک دوره تاخیر و سپس جذب سریع همراه با رشد جنین وجود دارد. برای تنفس سلولی باید اکسیژن وجود داشته باشد تا انرژی کافی برای جوانه زنی فراهم شود. دمای خاک برای جوانه زنی باید حداقل 5 درجه سانتیگراد باشد. جوانه زنی یک فرایند گام به گام است و شامل مراحل: جذب آب، فعالسازی و سنتز آنزیم ها، تجزیه مواد غذایی ذخیره شده در داخل لپه ها و شروع رشد جنین است. ریشه به سمت پایین رشد کرده و ریشه های جانبی، ظاهر شده و باعث استحکام گیاه جوان در خاک می شود. ساقه اولیه (هیپوکوتیکول) شروع به رشد کرده، دانه را فشار می دهد، پوشش دانه پاره و لپه ها خارج می شوند. هنگامی که لپه ها در معرض نور قرار می گیرند اولین برگهای کوتیلدونی ظاهر می شوند.
رشد برگ
دراین مرحله اولین برگها ظاهر شده و تشکیل رزت می دهند. برگ ها منبع اصلی تولید غذا برای رشد ساقه و جوانه ها هستند( در مرحله رزت تعداد برگها به تاریخ کاشت و تراکم گیاه بستگی دارد).
تشکیل شاخه های جانبی
در این مرحله هنوز میان گره ها کوتاه هستند. شاخه های جانبی از جوانه هایی به وجود می آیند که در بغل برگ های بالایی و گاهی از بغل برخی از برگ های پایینی، روی ساقه اصلی رشد می کنند. این شاخه های فرعی 1 تا 4 برگ و یک خوشه جوانه گل تولید می کنند. این مرحله تا زمانی که شرایط زراعی و محیطی فراهم باشد ادامه می یابد.
رشد طولی ساقه
قبل از شروع گلدهی ساقه شروع به رشد کرده و بلند می شود. در این مرحله فاصله میان گره ها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته و قابل مشاهده می شوند. این مرحله تا زمانی که شرایط زراعی و محیطی فراهم باشد ادامه می یابد.
ظهور گل آذین
این مرحله زمانی شروع می شود که جوانه های گل از انتهای شاخه ها نمایان می شوند.
گلدهی
مرحله ای است که اولین گل کلزا روی پایین ترین قسمت شاخه اصلی باز می شود، و با باز شدن 3 تا 5 گل در روز به سمت بالا ادامه می یابد. گلدهی روی شاخه های فرعی 2 تا 3 روز پس از باز شدن اولین گل روی ساقه اصلی شروع می شود. این مرحله تا زمانی که شرایط زراعی و محیطی فراهم باشد ادامه می یابد
توسعه میوه
40 تا 50 درصد گلهایی که باز شدند به غلاف تبدیل می شوند. این مرحله تا زمانی که بیش از 80 درصد غلاف ها به اندازه نهایی خود برسند ادامه دارد.
رسیدن (بلوغ فیزیولوژی)
پر شدن دانه 35 تا 45 روز پس از شروع گلدهی کامل می شود و زمانی که بیش از 80 درصد غلاف ها رسیده شوند، این مرحله به پایان می رسد. در این زمان دانه ها سفت شده و دارای ذخایر روغن و پروتئین کافی برای حمایت از جوانه زنی و رشد گیاهچه در آینده هستند و اکنون به بلوغ فیزیولوژی رسیده است.
آماده سازی زمین
آماده سازی خاک و تهیه بستر مناسب برای ترویج ریشه زایی و توسعه ریشه های محوری، نقش تعیین کننده ای در کیفیت جوانه زنی دارد. بذر کلزا کوچک و دانه ریز است و برای رشد به بستر کاشت مناسب با زهکشی خوب نیاز دارد. برای تهیه بستر مناسب، عملیات خاک ورزی انجام می شود که شامل مراحل شخم، دیسک و ماله است. هنگام آماده سازی زمین برای کشت کلزا، برای دستیابی به یک ساختار یکنواخت خاک، عملیات شخم زدن را انجام دهید. یک مرحله شخم عمیق با گاو آهن و دو تا سه مرحله شخم با دیسک انجام می شود. بعد از شخم عملیات ماله کشی انجام می شود. ماله کشی در کاشت کلزا از اهمیت ویژه ای برخوردار است و باعث مسطح شدن زمین، کاشت یکنواخت بذر، آبیاری یکنواخت و سبز شدن یکنواخت کلزا می شود. هنگام کاشت باید از ساختار بهینه خاک در لایه بالایی و رطوبت و دمای کافی خاک برای رویش یکنواخت کلزا اطمینان حاصل کرد. در آماده سازی زمین برای کشت کلزا باید توجه کرد که زمین عاری از کلوخه های بزرگ باشد و همچنین خاک خیلی ریز و نرم نباشد. چون خاک های نرم بعد از آبیاری سله بسته و مانع از خارج شدن گیاهچه کلزا از زمین شده و بد سبزی در مزرعه ایجاد می شود.
عمق کاشت
کلزا گیاهی دو لپه است که برخلاف سایر محصولات زراعی، وقتی بیش از حد عمیق کاشته شود، توانایی خارج شدن از زمین و سبز شدن را ندارد. ابتدا محور زیر لپه رشد کرده، لپه ها از خاک خارج شده و برگ های اولیه تشکیل می شوند. اگر بذر کلزا در عمق زیادی کاشته شود، ممکن است لپه ها در مقابل مقاومت مکانیکی خاک متوقف شده، ذخایر انرژی خود را از دست داده و سبز نشوند. پس توجه داشته باشید که بذر کلزا بهتر است در عمق 1 تا 3 سانتیمتری خاک کاشته شود.
فاصله کاشت
کاشت معمولا با فاصله بین ردیف 30 تا 40 سانتیمتر انجام می شود. (در روش کاشت جوی پشته ای فاصله بین ردیف ها 75 سانتیمتر است) تا فضای کافی برای رشد فراهم شود و فاصله بین بوته ها روی ردیف ها 3 تا 4 سانتیمتر در نظر گرفته شود.
نیاز آبی
کلزا یک محصول رطوبت دوست است که در طول فصل رشد 5/1 تا 2 برابر بیشتر از غلات به رطوبت نیاز دارد. نیاز آبی کلزا در طول فصل رشد 400 تا 500 میلیمتر است. درکلزای بهاره این میزان به 500 تا 700 میلیمتر می رسد و کلزای زمستانه به 600 تا 800 میلیمتر بارندگی نیاز دارد. عواملی از جمله شرایط آب و هوایی، تراکم کاشت، رقم و… در تعیین نیاز کلزا آبی دخالت دارند. آبیاری کلزا در مراحل جوانه زنی، ظهور گل آذین و گلدهی ضروری است.
شرایط اقلیمی
کلزا محصول فصل سرد است و زمانی که در آب و هوای معتدل کشت می شود بالاترین عملکرد را دارد. کلزا در مرحله رزت به سرما مقاوم است و دماهای پایین تا 5- درجه سانتیگراد را تحمل می کند. در 2 تا 5 درجه سانتیگراد جوانه می زند، دمای مناسب برای رشد و نمو 25 تا 30 درجه سانتیگراد و تا دمای 40 درجه را تحمل می کند ولی دماهای بالا باعث کاهش عملکرد محصول می شود.
کلزا گیاهی روز بلند است. علاوه بر سرما، افزایش دوره های نوری می تواند فاز رویشی گیاه را کوتاه کند. دامنه فتوپريود براى کلزا بسيار گسترده است به طورى که در دامنه 10 تا 24 ساعت روشنائى قادر به رشد و نمو مى‌باشد.
خصوصیات خاک مناسب کلزا
کلزا در انواع خاک های با زهکشی خوب رشد می کند. اما خاک های لومی و سبک که زهکشی خوب و مواد آلی کافی دارند، مناسبترین خاک ها برای کاشت کلزا هستند. کلزا نسبت به خاک های شور متحمل است و طیف وسیعی از شرایط PH را تحمل می کند و در PH 3/5 تا 5/7 بهترین عملکرد را دارد.
تغذیه
تغذیه مناسب محصول، کلید بهینه سازی عملکرد است. بررسی تغذیه، شامل درک نقش عناصر غذایی و نیاز کلزا به این عناصر است. شناخت عناصر غذایی مورد نیاز کلزا، امکان در نظر گرفتن گزینه های مختلف کود و شیوه های مدیریت مربوط به آنها را فراهم کرده و می توان محصول کلزا با بهترین کیفیت و بالاترین عملکرد را تولید کرد.
کلزا به 14 ماده مغذی ضروری نیاز دارد که بر اساس مقدار نسبی مورد نیاز به عنار پر مصرف و کم مصرف طبقه بندی می شوند.
عناصر پر مصرف شامل: گوگرد، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، منیزیوم، کلسیم
گوگرد
کلزا برای عملکرد مناسب به گوگرد نیاز دارد. جذب گوگرد پس از جوانه زنی به سرعت افزایش می یابد و 3 تا 4 هفته پس از سبز شدن به اوج خود می رسد. سولفات، فرم اصلی و قابل جذب گوگرد توسط گیاه است. جذب سولفات با سیستمهای انتقال فعال در سراسر غشا انجام می شود. با افزایش سطح سولفات در آب، سرعت جذب توسط گیاه افزایش می یابد. همچنین غلظت کم گوگرد در گیاه نیز سرعت جذب ریشه را افزایش می دهد. ترکیبات گوگردی اتمسفر محلول در آب باران توسط برگها جذب می شوند. بیشتر گوگرد جذب شده توسط گیاه به صورت پروتئین و سولفات ذخیره می شود. گوگرد یکی از عناصر کم تحرک در گیاه است.
گوگرد جزء اصلی و کلیدی دو اسید آمینه ضروری سیستئین و متیونین و همچنین بخش مهمی از چند کوآنزیم از جمله فرودوکسین، بیوتین و تیامین است. گوگرد در سنتز کلروفیل، پروتئین ها، لیپیدها و اسید های آمینه نقش دارد. گوگرد رشد زایشی را افزایش می دهد. کلزا در مرحله غنچه و گلدهی به مقادیر زیادی گوگرد نیاز دارد. علائم کمبود گوگرد در کلزا بیشتر در این مرحله ظاهر می شوند. در صورت کمبود گوگرد، رشد بوته های کلزا کاهش یافته، برگ ها کوچک، باریک و جامی شکل می شوند. برگ های جدید زرد کم رنگ، گلهای کوچک با رنگ زرد روشن و غلاف ها کوتاه با دانه کم یا بدون دانه تشکیل می شوند. علائم کمبود گوگرد روی برگ، ساقه و غلاف به صورت لکه های ارغوانی مایل به قرمز ظاهر می شوند. کمبود گوگرد به صورت لکه ای و بیشتر در خاکهای شنی با مواد آلی کم، مشاهده می شوند.
نیتروژن
نیتروژن عنصر اصلی در گیاهان و رایج ترین ماده غذایی محدود کننده برای کلزا است. نیتروژن در فرایندهایی از جمله سنتز آنزیم ها، پروتئن ها، اسیدهای آمینه و… نقش دارد. کود نیتروژن عمدتا شاخص سطح برگ کلزا، طول برگ، سرعت رشد، تعداد شاخه های گل دهنده، تعداد گل، ارتفاع بوته، تعداد و وزن غلاف ها و عملکرد دانه را افزایش می دهد. بنابراین در اوایل فصل رشد وجود نیتروژن به اندازه کافی برای تولید یک سطح برگ بزرگ و کارآمد، از نظر فتوسنتزی که از تعداد زیاد گل، غلاف و عملکرد دانه پشتیبانی می کند ضروری است.
نیتروژن در گیاه متحرک است و در صورت کمبود از برگهای مسن به برگ های جوان منتقل می شود. پس علائم کمبود نیتروژن ابتدا در برگهای مسن به صورت رنگ سبز روشن تا زرد ظاهر می شود. این برگ ها زود قهوه ای شده و می ریزند. رشد کلی گیاه کند شده، ساقه ها نازک و کوتاه می شوند، زمان گلدهی و تعداد گل کاهش یافته و تعداد کمی غلاف تولید می شود.
فسفر
فسفر نقش مهمی در انتقال انرژی در تمام موجودات زنده دارد. فسفر نقش ساختاری داشته و در ساختار اسیدهای نوکلئیک (واحدهای سازنده DNA)، فسفولیپیدها، چربی ها و روغن ها که از اجزای مهم غشا هستند نقش دارد. فسفر باعث تحریک رشد ریشه و گیاهچه، افزایش استحکام ریشه و ساقه، افزایش مقاومت در مقابل عوامل بیماری زا و افزایش کیفیت محصول می شود.
علائم کمبود فسفر در هفته دوم رشد ظاهر می شوند چون کلزا قادر است فسفر مورد نیاز خود را از ذخایر بذر در هفته اول تامین کند. به دلیل متحرک بودن فسفر علائم کمبود فسفر ابتدا روی برگ های مسن ظاهر می شود. رشد برگها کند و رنگ آنها سبز تیره یا سبز مایل به آبی می شوند. کمبود فسفر باعث کاهش تعداد گل، تاخیر در گلدهی، ریزش زود هنگام برگ ها و کاهش عملکرد می شود.
پتاسیم
وجود پتاسیم در تمام مراحل رشد گیاه ضروری است. پتاسیم در فعال شدن آنزیم های مورد نیاز برای رشد گیاه، در فرایند فتوسنتز و تولید غذا نقش دارد، باعث افزایش مقاومت ریشه و رشد آن می شود. تولید نشاسته، کربوهیدرات ها و روغن دانه کلزا را بهبود می بخشد. مقاومت کلزا را در برابر بیماری ها، خشکی و یخبندان افزایش می دهد.
به دلیل متحرک بودن پتاسیم علائم کمبود ابتدا روی برگهای مسن ظاهر می شود. حاشیه برگها و نواحی بین رگبرگها سبز کم رنگ یا زرد شده و به دنبال آن پژمرده می شوند. در موارد شدید برگها میمیرند و به ساقه متصل می مانند. کمبود پتاسیم مانع از تبدیل گل های انتهای ساقه به غلاف و در نتیجه کاهش تعداد غلاف روی ساقه می شود. غلاف های تشکیل شده در مقایسه با غلاف هایی که در شرایط بهینه تشکیل می شوند، کوچکتر هستند.
منیزیوم
منیزیم در فتوسنتز، فعال کردن آنزیم ها و سنتز پروتئین ها نقش دارد. علائم کمبود منیزیوم به صورت لکه های زرد رنگ یا کلروز بین رگه ای روی برگ های مسن ظاهر می شود.
کلسیم
کلسیم یک عنصر پر مصرف است که در مقادیر زیاد توسط کلزا جذب می شود. کلزا حدود 2 برابر گوگرد و فسفر به کلسیم نیاز دارد. کلسیم نقش مهمی در ساختار دیواره سلولی و همچنین نقش اساسی در پایداری غشا و حفظ یکپارچگی سلول دارد. کلزا برای گسترش ریشه، افزایش طول ساقه و رشد دانه های گرده و باز و بسته شدن روزنه ها به کلسیم نیاز دارد.
گسترش سلولی نیاز به کلسیم دارد، بنابراین بخش هایی که در حال رشد هستند بیشتر تحت تاثیر کمبود کلسیم قرار می گیرند و سبب بروز خسارت در بافت های مرستمی و مرگ و میر گلهای انتهایی کلزا می شود. علائم کمبود کلسیم روی برگها به صورت لکه های زرد و نکروزه مشاهده می شوند.
عناصر کم مصرف
عناصر کم مصرف ها شامل آهن ، روی، مس، منگنز، بور، کلر، نیکل و مولیبدن است.
عناصر کم مصرف آن دسته از مواد مغذی هستند که گیاه به مقادیر بسیار کمی از آنها نیاز دارد. متاسفانه عملکردهای اساسی عناصر کم مصرف کمتر از عناصر پر مصرف ها مورد بررسی قرار گرفته است. در کلزا کمبود عناصر کم مصرف نسبت به عناصر پر مصرف کمتر اتفاق می افتد. با این حال،کمبود عناصر کم مصرف می تواند عملکرد کلزا را به شدت کاهش دهد.
آهن
آهن به عنوان یک انتقال دهنده الکترون در احیای نیترات، سولفات، تثبیت نیتروژن و تولید انرژی عمل می کند. آهن در سنتز پروتئین و رشد نوک ریشه نقش دارد و همچنین برای سنتز کلروفیل مورد نیاز است. بنابراین زرد شدن یا کلروز بین رگبرگی نشانه کمبود آهن است. غلظت آهن در بافت گیاه جوان کلزا بالا و با افزایش سن و بالغ شدن گیاه از غلظت آن کاسته می شود.
روی
روی نقش کاتالیزوری و ساختاری در آنزیم ها ایفا می کند. روی در سنتز پروتئین ها، سنتز هورمون اکسین، متابولیسم کربوهیدرات ها و پایداری غشا نقش دارد. جذب روی در کلزا روزانه و در زمان گلدهی به بیشترین حد خود می رسد. از علائم کمبود روی در کلزا می توان به کلروزه شدن برگها، کاهش طول ساقه (کاهش فاصله میان گره ها) و ارغوانی شدن برگهای جدید اشاره کرد.
مس
مس یک عنصر انتقالی است که کمپلکس های پایداری را در گیاه و خاک تشکیل می دهد و قادر به انجام فعالیت های انتقال الکترون است. به دلیل نقش مس در فتوسنتز، کمبود آن منجر به کاهش کربوهیدرات ها، در مرحله رویشی شده و کمبود کربوهیدرات ها باعث اختلال در تشکیل گرده و لقاح می شود. با توجه به تحرک کم مس در گیاه علائم کمبود در محصولات حساس در مرحله رشد رویشی روی برگ های جوان ظاهر می شود. کمبود مس باعث زرد شدن و پژمرده شدن برگها، تشکیل ساقه گل دهنده، کوتاه و تاخیر در گلدهی می شود. کلزا نسبت به سایر غلات حساسیت کمتری به کمبود مس دارد.
منگنز
در کلزا غلظت منگنز در 2 تا 6 هفته اول پس از سبز شدن افزایش می یابد و با بالغ شدن غلظت آن کاهش می یابد. کمبود مگنز در کلزا باعث زرد شدن بین رگبرگی می شود، در حالی که رگبرگها سبز هستند.
بر
کلزا در تمام مراحل رشد رویشی و زایشی نسبت به سایر محصولات به بر بیشتری نیاز دارد. بر در تنفس سلولی، تنظیم روزنه ها، عملکرد غشا، انتقال قندها و متابولیسم کربوهیدرات ها، تحریک رشد ریشه، استقرار زودرس گیاهچه در خاک، افزایش سرعت رشد رویشی و بلوغ نقش دارد. سنتز و ساختار دیواره سلولی به طور چشمگیری تحت تاثیر کمبود بر، قرار می گیرد و این به صورت ساقه های توخالی یا چوب پنبه ای ظاهر می شود. قطر دیواره سلولی و نسبت وزن خشک گیاه در اثر کمبود بر افزایش می یابد. یکی از اولین واکنش های گیاه به کمبود بر، کاهش طول ریشه است. کمبود بر رشد لوله گرده را محدود می کند و به همین دلیل است که تقاضای بور در مرحله زایشی بیشتر از مرحله رویشی است و جذب بور در مرحله گلدهی به بیشترین مقدار خود می رسد. بر با افزایش تولید گرده بر لقاح و تشکیل دانه تاثیر مثبت دارد.
کلر
کلر به وفور در طبیعت یافت می شود. کلر در گیاهان و خاک متحرک است و به راحتی توسط ریشه ها جذب می شود. کلر در فتوسنتز، فعال شدن آنزیم ها، تنظیم روزنه ها و مقاومت در برابر بیماری ها نقش دارد.
مولیبدن
مولیبدن یک عنصر انتقالی است و در مقادیر بسیار کم مورد نیاز است. مولیبدن توسط ریشه ها جذب می شود و به راحتی در سیستم آوندهای چوبی و آبکش متحرک است. مولیبدن در متابولیسم نیتروژن و تثبیت نیتروژن نقش دارد.
تغذیه و مراحل کود دهی کلزا
| مرحله | نوع کود | روش استفاده |
| قبل از کاشت
(کود پایه) |
گوگرد 400-300 کیلوگرم
سوپرفسفات یا دی آمونیوم فسفات 100 کیلوگرم سولفات آمونیوم 150-100 کیلوگرم سولفات پتاسیم 150-100 کیلوگرم |
مخلوط با خاک |
| سرک اول
(مرحله رزت) |
اوره 100 کیلوگرم
202020NPK 10 کیلوگرم هیومکس 2 کیلوگرم در هکتار گوگرد مایع |
همراه با آب آبیاری یا پخش سطحی
همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی |
| سرک دوم
(ابتدای ساقه رفتن) |
اوره 150-100 کیلوگرم
202020 NPK 10 کیلوگرم اسیدآمینه جلبک دریایی ریز مغذی حاوی درصد بالایی روی- بور هیومکس |
همراه با آب آبیاری یا پخش سطحی
همراه با اوره یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی همراه با آب آبیاری یا محلول پاشی |
| سرک سوم
(تشکیل غلاف) |
اوره 100-50 کیلوگرم
12 12 36 NPK 10 کیلوگرم |
همراه با آب آبیاری
همراه با آب آبیاری |
کلزا یکی از رایج ترین دانه های روغنی در جهان است. این محصول کاربردهای وسیعی دارد. امروزه تقریبا 80 درصد کلزای کاشته شده به روغن تبدیل می شود. روغن کلزا به عنوان یک محصول غذایی با روغن زیتون رقابت می کند و استفاده از آن به اندازه روغن زیتون محبوبیت دارد. آفات زیای هستند که با تغذیه از قسمت های مختلف کلزا به آن خسارت وارد کرده و باعث کاهش عملکرد آن می شوند. از اینرو شناسایی آفات و مبارزه با آنها برای داشتن محصولی سالم، با کیفیت و عملکرد مناسب حائز اهمیت است.
آفات کلزا
سرخرطومی غلاف کلزا Cabbage seedpod weevil (Col: Curculionidae)
حشرات کامل زمانی که محصول در مرحله شکوفه و اوایل گلدهی است از دانه های گرده تغذیه می کنند. در اثر تغذیه حشرات کامل به محصول آسیب وارد شده و پتانسیل عملکرد کلزا کاهش می یابد. لاروها از کوتیکول بیرونی غلاف تغذیه کرده، وارد غلاف می شوند و از دانه های در حال رشد تغذیه می کنند. هر لارو در طول دوره رشد خود حدود 5 دانه کلزا را مصرف می کند. تغذیه لاروها از دانه ها آسیب شدیدی به غلاف ها وارد می کند. غلاف های آلوده بد شکل و مستعد شکستن می شوند. بیشترین خسارت زمانی رخ می دهد که لاروها از دانه های درحال رشد تغذیه می کنند و باعث عدم برداشت بذر و کاهش عملکرد محصول می شوند.
روشهای مدیریت
کاشت گیاهان تله در اطراف مزرعه
کنترل بیولوژیک با استفاده از Trichomalus perfectus
کنترل شیمیایی با استفاده از آفت کشهای مناسب
برای حصول نتیجه بهتر و محافظت از گرده افشان ها، حشره کش ها را در صبح و عصر در دمای 15 تا 24 درجه سانتیگراد استفاده کنید. بهترین زمان استفاده از حشره کشها برای مبارزه با حشرات کامل زمانی است که 10 تا 20 درصد شکوفه ها به گل رسیده اند (4-2 روز پس از گلدهی) تا از تخمگذاری روی غلاف ها ی تازه تشکیل شده جلوگیری شود.
کک های کلزا Flea Beetelea
کک ها شایع ترین آفات کلزا هستند. این آفات در مراحل اولیه رشد که گیاه بسیار آسیب پذیر است، به کلزا حمله کرده و با تغذیه از آن خسارت زیادی به کلزا وارد کرده و عملکرد را به طور قابل توجهی کاهش می دهند. بیشترین خسارت کک ها به کلزا مربوط به دو گونه Phyllotreta corrugate, Psylliodes percicus است.
کک برگی کلزا Phyllotreta corrugate (Col: Chrysomelidae)
حشرات کامل از برگها تغذیه می کنند و باعث ایجاد سوراخ هایی روی برگ ها می شوند که حاشیه این سوراخ ها نکروزه می شود. بیشترین خسارت و کاهش عملکرد توسط حشرات کامل، زمانی که گیاه در مرحله دو برگی است ایجاد می شود. اگر جمعیت آفت پایین باشد، گیاه قادر است خسارت آفت را جبران کند. در صورتی که جمعیت زیاد آفت می تواند منجر به کاهش تراکم بوته، کاهش رشد گیاه، رشد نابرابر در اواخر فصل و در نتیجه کاهش عملکرد دانه می شود. لاروها از تارهای ریشه تغذیه می کنند و خسارت قابل توجهی وارد نمی کنند.
کک ساقه کلزا (Col: Chrysomelidae) Psylliodes percicus
حشرات کامل از برگها تغذیه می کنند و باعث مشبک شدن برگها می شوند. لاروها به دمبرگ و ساقه کلزا حمله کرده و با تغذیه از بافت ساقه مانع از تبادل آب و مواد غذایی در گیاه شده و باعث ایجاد خسارت می شوند. این آفت بیشترین خسارت را بین مرحله لپه تا 4 برگی وارد می کند. هنگامی که کک ها از نقطه رشد (میستم انتهایی) تغذیه می کنند، توانایی رشد گیاه را محدود کرده و در جمعیت بالای آفت و خسارت شدید کشاورز مجبور به کاشت مجدد می شود.
روش های مدیریت
شخم عمیق بعد از برداشت
حذف علف های هرز میزبان
کاشت گیاهان تله در حاشیه مرزعه
کنترل بیولوژیک با استفاده از دشمنان طبیعی( شکارگرها و پارازیتوئیدها)
تهیه بستر مناسب تا گیاهچه سریعتر رشد کرده و مرحله حساس را در زمان کوتاهتری طی کند.
استفاده از حشره کشهای مناسب
سوسک منداب Entomoscelis adonidis (Coleoptera: Chrysomelidae)
حشرات کامل و لاروهای این آفت در مرحله رزت از برگ های کلزا تغذیه می کنند به طوریکه فقط رگبرگ باقی می ماند و باعث ایجاد خسارت اقتصادی می شوند.
روشهای مدیریت
تناوب زراعی
شخم عمیق بعد از برداشت
کنترل بیولوژیک با استفاده از Meiginia mutabilis
کنترل شیمیایی با استفاده حشره کشهای مناسب
سوسک گرده خوار Col.: Nitidulidae)) Meligethes aeneuss
بارزترین نشانه حمله این آفت، وجود سوسک های سیاه و براق اطراف گل های کلزا است. سوراخ های موجود روی جوانه های گل نشان دهنده محل تخمگذاری و تغذیه حشرات کامل است. حضور این آفت در مرحله گلدهی خسارت زیادی به محصول کلزا وارد می کند. زیرا در این مرحله حشرات کامل از غنچه تغذیه کرده و روی آن تخمگذاری می کنند. لاروها وارد غنچه شده و از آنها تغذیه می کنند. آسیب شدید به غنچه ها باعث ریزش آنها و عدم تشکیل غلاف می شود.
روشهای مدیریت
کاشت گیاهان تله
کنترل بیولوژیک با استفاده از پارازیتوئیدها
کنترل شیمیایی با استفاده ازحشره کش مناسب
برای تعیین دوز و زمان استفاده از آفت کشها، تعداد آفت روی محصول، شرایط آب و هوایی، دوره تخمگذاری و دوره لاروی را در نظر داشته باشید.
شته مومی کلزا Brevicoryne brassicae (Hom:Aphididae)
گونه های مختلفی از شته ها از جمله شته سبز هلو، شته خردل و شته مومی کلم می توانند به کلزا خسارت وارد کنند. شته مومی کلم فراونترین و مخربترین گونه شته روی محصول کلزا در مرحله گلدهی و غلاف دهی شناخته شده است. این آفت روی ساقه های جوان، برگ ها، غنچه ها و غلاف ها کلنی تشکیل می دهد و با استفاده از قطعات دهانی مکنده خود از شیره گیاهی تغذیه کرده و خسارت قابل توجه به محصول کلزا وارد می کند. تغذیه شته ها باعث زردی و پیچیدگی برگها، ضعیف شدن کلزا و توقف رشد آن و تولید غلاف های کوتاه می شود.
روشهای مدیریت
کاشت ارقام مقاوم
کنترل علف های هرز براسیکا در مزرعه و اطراف آن
بسیاری از دشمنان طبیعی از جمله پاتوژن های قارچی، کفشدوزک هفت نقطه ای، لارو مگس سیرفید، Lady beetels می توانند جمعیت شته ها را در تعداد کم یا متوسط نگه دارند.
کنترل شیمیایی با استفاده از شته کش های اختصاصی
پرندگان
پرندگان یکی از آفات کلزا در مناطق گرمسیری هستند، که گاهی باعث نابودی مزرعه در ابتدای فصل رشد می شوند. خسارت پرندگان مختلف به کلزا از زمان رویش تا مرحله غلاف است. بعضی از پرنده ها از لپه ها و برگهای تازه روییده تغذیه می کنند. بعضی از پرندگان کوچک جذب غلافهای در حال رسیدن می شوند. پرندگان گرسنه ارزش غذایی دانه های کلزای رسیده را تشخیص می دهند و این غلاف ها را هدف قرار می دهند. غلاف های آسیب دیده توسط پرندگان، پاره پاره هستند.
بیماری های کلزا
کلزا یکی از رایج ترین دانه هایی روغنی در جهان است. توسعه کشاورزی کلزا در کشورهای تولید کننده آن ثابت است. تولید جهانی کلزا در 10 سال گذشته 23 درصد افزایش داشته است. دلیل این افزایش استفاده گسترده از کلزا در تولید مواد غذایی است. این محصول همچنین یک کود سبز آلی و یک گیاه مناسب برای تغذیه زنبور عسل است. کلزا توسط بسیاری از پاتوژن ها که عامل بیماریهای ریشه، ساقه، برگ و گل هستند آلوده می شود. شدت بیماری، به حساسیت گیاه و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. بیماری های قارچی در مناطق با بارندگی و رطوبت زیاد، آسیب بیشتری به محصول وارد می کنند.
سفیدک پودری کلزا Downy Mildew
عامل بیماری قارچ cruciferarum Erysiphe
قارچ عامل بیماری می تواند به تمام مراحل رشد کلزا از گیاهچه تا غلاف حمله کرده و آلودگی ایجاد کند. عوامل محیطی مانند رطوبت نسبی بالا، دمای پایین و شدت نور کم احتمال بروز این بیماری را افزایش می دهد. قارچ عامل بیماری هم خاکزاد و هم بذر زاد است. آلودگی در شرایط مناسب زمانی که لپه ها یا برگها در تماس با خاک هستند رخ می دهد. اولین علائم بیماری روی سطح بالایی برگها به صورت لکه های کلروتیک یا زرد رنگ ایجاد می شود. با پیشرفت بیماری این لکه ها به هم می پیوندند و لکه های بزرگ و نامنظم نکروزه در سطح رویی برگ ظاهر می شود که نشانه مرگ بافت گیاهی است. ساختارهای قارچ در سطح زیرین برگ به رنگ سفید مایل به خاکستری تشکیل می شوند و در صورت آلودگی شدید برگ چروکیده و خشک می شود. این علایم روی لپه ها و نهال های جوان و گل آذین هم مشاهده می شود. در صورتی که لپه ها به این قارچ آلوده شوند مرگ زودرس اتفاق می افتد.این بیماری بندرت بعد از مرحله رزت رخ می دهد و معمولا در هوای گرم این بیماری از بین می رود.
کنترل بیماری
ضد عفونی بذر با قاچ کش مناسب
تناوب زراعی
کنترل علف های هرز
استفاده از اقام مقاوم
استفاده از قارچ کشهای مسی
پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه stem rot Sclerotinia
قارچ عامل بیماری sclerotiorum Sclerotinia
این قارچ اکثر گیاهان پهن برگ از جمله کلزا را مورد حمله قرار می دهد. قارچ عامل بیماری در دوره گلدهی کلزا را آلوده می کند. اولین علائم بعد از ریزش آخرین گلبرگها به صورت لکه های قهوه ای روشن روی ساقه، برگ و غلاف ظاهر می شوند. این لکه ها گسترش یافته و رنگ سفید مایل به خاکستری به خود می گیرند. بوته های کلزا ی آلوده به این بیماری زودتر می رسند و به صورت پایه های سفید رنگ در میان گیاهان سبز و سالم قابل مشاهده هستند. هنگامی که ساقه آلوده شکافته می شوند دانه های سیاه و سختی به نام اسکلروتیوم که مرحله استراحت قارچ است در آنها مشاهده می شود. در صورت پیشرفت و ادامه بیماری غلاف ها نیز آلوده شده و سختینه های قارچ روی غلاف ها تشکیل می شود.
کنترل بیماری
استفاده از بذر مرغوب
تناوب زراعی 4-3 ساله با گیاهان غیر میزبان
جمع اوری و سوزاندن بقایای گیاهی در از بین بردن سختینه قارچ موثر است
استفاده از قارچ کش مناسب در زمان گلدهی
لکه سیاه (سوختگی) آلترناریایی spot black Alternaria
قارچ عامل بیماری Alternaria brassicae , Alternaria brassicola
این قارچ در شرایط گرم و مرطوب گسترش پیدا می کند و تمام مراحل رشد کلزا را آلوده کرده و باعث کاهش عملکرد کلزا می شود. ظهور این بیماری در مراحل ابتدایی رشد، ممکن است باعث مرگ گیاهچه شود. شدت این بیماری بسته به شرایط فصل متفاوت است.
علایم بیماری را می توان روی تمام قسمت های هوایی گیاه (ساقه، برگ، غلاف) مشاهده کرد. علائم بیماری ابتدا روی برگهای پایینی بصورت لکه ها متحدالمرکز، قهوه ای، سیاه یا مایل به خاکستری با حاشیه تیره ظاهر می شوند. لکه های روی برگ اغلب با یک هاله کلروتیک یا زرد رنگ احاطه می شود. با پیشرفت بیماری برگهای پایینی می ریزند و علائم روی برگهای میانی و فوقانی ظاهر می شوند. لکه های روی ساقه، کشیده و تقریبا سیاه هستند. علائم بیماری روی غلاف شبیه علائم بیماری روی ساقه است. شدت بیماری باعث چروک شدن دانه ها و زودرس شدن و خرد شدن غلاف ها می شود.
کنترل بیماری
تناوب زراعی
استفاده از قارچ کشهای کاربندازیم، ردومیل، کاپتان و مانکوزب
مرگ گیاهچه Damping off
عامل بیماری قارچهای
Rizoctonia solani, Fusarium spp, Pythium spp, Alternaria spp, Phytophthora spp
علائم و مدیریت محصول برای همه این پاتوژن ها مشابه است. این پاتوژن ها خاکزی هستند و در صورتی که شرایط برای رشد اولیه گیاه مناسب نباشد، فعال شده و آسیب وارد می کنند. سبزینگی غیر یکنواخت در مزرعه (پوسیدگی قبل از سبز شدن)، گیاهان در سطح زمین ظاهر می شوند و می میرند ( مرگ گیاه بعد از سبز شدن)، باریک شدن ریشه و پوشیدگی بذر در خاک از علائم این بیماری است. اگر گیاهان آسیب دیده زنده بمانند، به طور معمول رشد کرده و ممکن است گلدهی و بلوغ زودرس داشته باشند. عملکرد کلزا زمانی تحت تاثیر این بیماری قرار می گیرد که تعداد بوته های آلوده زیاد باشد. اگر آلودگی کم و پراکنده باشد، گیاهان اطراف با رشد بهتر و تولید بیشتر می توانند جبران خسارت کنند. اگر از بین رفتن نهال ها لکه ای باشد واکاری انجام می شود. اما اگر سطح وسیعی از مزرعه از بین برود کاشت مجدد لازم می شود.
کنترل بیماری
تناوب زراعی
استفاده از قارچکشهایی نظیر کاپتان، متالاکسیل و تیرام
پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه و طوقه Rhizoctonia Ror and Crown Root
عامل بیماری قارچ solani Rhizoctonia
اگر در مزرعه میبینید که گیاه در حال پژمرده شدن است یا برگ های پایینی زرد شده و می میرند. در حالی که دیگر گیاهان سالم و سبز هستند، این نشانه عملکرد غیر طبیعی ریشه است. پس علت را در ریشه جستجو کنید.
قارچ عامل بیماری در مراحل مختلف رشد، به کلزا حمله می کند. اگر آلودگی در مرحله گیاهچه باشد باعث مرگ آن قبل یا بعد از خروج از خاک می شود. در اثر این بیماری لکه ها (زخم های) قهوه ای، روی ریشه و طوقه ایجاد می شود. اگر شدت آلودگی زیاد باشد باعث ضعیف و باریک شدن ریشه و طوقه و مرگ گیاه می شود.
کنترل بیماری
ضد عفونی بذر با قارچ کش کناسب
فراهم کردن شرایط برای تسریع در جوانه زنی
تناوب زراعی
حذف بقایای گیاهی
کنترل علف های هرز همیشه بخش کلیدی مدیریت مزرعه است. علف های هرز برای کسب منابع با محصول اصلی رقابت می کنند، و در نهایت منجر به کاهش پتانسیل عملکرد در هنگام برداشت می شوند. این امر بویژه در مورد کلزا صادق است به طوریکه برخی گزارش ها حاکی از آن است که مدیریت علف های هرز نسبت به تغذیه و ژنتیک بذر نقش مهمتری در موفقیت محصول کلزا دارد. علف های هرز میزبان اصلی بسیاری از آفات و بیماری ها هستند، باعث افزایش آسیب ناشی از بیماری ها و آفات هستند. پس کنترل زود هنگام علف های هرز امری حیاتی و از الزامات مهم برای پتانسیل عملکرد بالا است.
علف های هرز کلزا
علف های هرز مهم کلزا شامل: بروموس، تریک، جو وحشی، چچم، خردل وحشی، دم روباهی، سلمک ها، شلمی، شیر تیغک، چمن خودرو، پنیرک، وایه، قیاق و … هستند.
روش های کنترل علف های هرز
1-تناوب زراعی: تناوب زراعی کلزا با غلات برات کنترل علف های هرز پهن برگ و باریک برگ بسیار موثر است.
2- کنترل مکانیکی:
کندن علف های هرز با دست: کندن علف های علف های هرز برای کنترل علف های هرز یک ساله و دو ساله موثر است.
دیسک و شخم زدن: برای کنترل علف های هرز قبل از کاشت بذر استفاده می شود.
کنترل شیمیایی: استفاده از
تریفولارین (ترفلان)، فلورالین (سونالان)، قبل از کاشت، به صورت مخلوط با خاک برای کنترل علف های هرز باریک برگ و پهن برگ.
کلوپیرالید (لونترال) بعد از رویش علفهای هرز (پس رویشی) برای کنترل علف های هرز پهن برگ از جمله پنیرک، کنگر وحشی(خار مریم) و شوکران (وایه) استفاده می شود. این پهن برگ کش خردل وحشی را کنترل نمی کند
بوتیزان استار، علفکشی دو منظوره است و به صورت پس از کاشت قبل از آبیاری اول یا بعد از آبیاری اول قبل از جوانه زنی علف هرز استفاده می شود. این علفکش خردل وحشی را به خوبی کنترل می کند.
ستوکسیدیم (نابواس)، هالوکسی فوب آر متیل (گالانت)، کلتودیوم ( سلکت سوپر) بعد از رویش علفهای هرز (پس رویشی) برای کنترل علف های هرز گرامینه (باریک برگ ها) از جمله یولاف وحشی، چچم، قیاقو دم روباهی استفاده می شود..
سیکلوکسیدیم (فوکوس)، علف کشی انتخابی است و در مزارع کلزا برای کنترل علف های هرز باریک برگ توصیه می شود.
