گندم

مقدمه و تاریخچه

گندم با نام علمی Triticum aestivum از خانواده Poaceae گیاهی یک ساله، تک لپه و روز بلند است که به عنوان یکی از مهم ترین محصولات غلات شناخته شده و از جمله قدیمی ترین گیاهان زراعی مورد استفاده انسان است که به گسترده ترین وجه کشت و به بیشترین مقدار تولید می شود. گندم به ترتیب 50 و 30 درصد از تجارت و تولید غلات جهانی را به خود اختصاص داده است. گندم به طور گسترده در پنج قاره کشت می شود و در بیش از 40 کشور جهان به عنوان غذای اصلی نیز شناخته شده است. بررسی های علمی نشان می‌دهد کشت گندم از حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یعنی حدود ۵۰۰۰ سال پیش در مصر رواج داشته است. گندم یک محصول غذایی است که می توان آن را برای مدت طولانی با خیال راحت نگهداری و در فواصل طولانی حمل کرد. یکی از مزایای اصلی گندم توانایی منحصر به فرد خمیرهای گندم برای فرآوری انواع مختلف نان و سایر محصولات نانوایی از جمله کیک، بسکوییت، پاستا و سایر غذاهای فرآوری شده است. دانه های گندم علاوه بر اینکه منبع اصلی کربوهیدرات به فرم نشاسته هستند، منبع بزرگی از پروتئین در رژیم غذایی انسان نیز هستند. سه گونه مهم گندم که به صورت تجاری کشت می شوند شامل Triticum aestivum (گندم نان)، Triticum turgidum cv(گندم دوروم)، Triticum compactum (گندم های کلابی).

گیاه شناسی گندم

ریشه

ریشه گیاه را در خاک نگه می دارد، آب و مواد مغذی را جذب کرده و به ساقه منتقل می کند. دو سیستم ریشه مشخص در گندم به وجود می آید، ریشه های بذری که مستقیما از خود بذر به وجود می آیند و ریشه های نابجا که از اولین گره ساقه در بالای بذر ناشی می شوند. ریشه گندم افشان است و در خاک گسترش می یابد.

ساقه

ساقه از خوشه (سر) حمایت و به انتقال آب و مواد غذایی کمک می کند. ساقه گندم استوانه ای، توخالی، بدون انشعاب و بند، بند است. هر بند را گره و حد فاصل بین دو گره را میان گره می گویند. تعداد گره ها و میانگره ها در واریته های مختلف متفاوت است. در محل میانگره ساقه پر و طول میانگره ها از پایین به بالا افزایش می یابد. روی هر گره یک برگ و یک جوانه در بغل برگ وجود دارد.

برگ

برگها مسئول فتوسنتز هستند. برگ گندم باریک، کشیده، دارای رگبرگهای طولی و اندازه آن به طور متوسط 15 تا 20 سانتیمتر است. هر برگ از دو قسمت پهنگ و غلاف تشکیل شده است. غلاف برگ دارای یک شکاف طولی است که میانگره را در بر می گیرد. در محل اتصال غلاف به پهنک ساختاری به نام لامینا ( لیگولا) و یک جفت زائده مو دار کوچک به نام گوشوارک وجود دارد. پایه برگها روی ساقه ضخیم می شوند تا یک گره سخت ایجاد شود. گندم زمستانه نسبت به گندم بهاره برگ های بیشتری تولید می کنند، اما در هر دو مورد، آخرین برگ تولید شده به نام “برگ پرچم” به دلیل نرخ فتوسنتزی بالاتر، مهم ترین برگ است. کشاورزان باید تمام اقدامات لازم را برای محافظت از سلامت برگ پرچم را انجام دهند زیرا به رشد گوش کمک می کند.

گل و گل آذین

گندم گیاهی خود گشن و دارای گلهای نر و ماده روی یک پایه است. گل آذین گندم به شکل سنبله است. در واقع ساقه اصلی گندم ادامه یافته و محور گل آذین (راکیس) را بوجود می آورد. هر سنبله از تعدادی سنبلچه تشکیل می شود. سنبلچه ها توسط محوری به نام راکیلا روی محور اصلی گل آذین (راکیس) مستقر می شوند. گلوم ها برگهای تغییر شکل یافته ای هستند که برای محافظت از گلها بوجود می آیند. گلوم از دو قسمت پالئا و لما تشکیل شده است. پالئا قسمت داخلی گلوم است و ضخامت کمی دارد. لما قسمت خارجی گلوم است که ضخامت بیشتری نسبت به پالئا دارد. گلهای گندم دارای 2 کلاله پر ماند، 3 پرچم و فاقد گلبرگ و کاسبرگ هستند.

ریشک

در برخی گونه های گندم زائده ای به نام ریشک به لما متصل است. ریشک در واقع همان پهنک برگ تغییر شکل یافته است و قابلیت فتوسنتز دارد.

دانه (میوه)

بعد از گرده افشانی و لقاح، سلول تخم تشکیل شده و در اثر تکامل سلول تخم، دانه (میوه) بوجود می آید. دانه گندم بیضی و تخم مرغی شکل است قسمت شکمی آن دارای شیار و قسمت پشتی آن صاف است. قسمتهای مختلف دانه شامل پوسته، آندوسپرم (اندام ذخیره ای) و جنین بذر است.

چرخه زیستی گندم

آماده سازی زمین

مراحل آماده سازی زمین برای کاشت گندم

آبیاری قبل از شخم (ماخار)

برای تسهیل عملیات شخم، خاک باید رطوبت کافی داشته باشد. به همین دلیل ماخار انجام می شود تا بهترین نتیجه حاصل شود. ماخار باعث رشد علف های هرز شده که با شخم زیر خاک می روند و جمعیت علف های هرز در مزرعه کاهش می یابد. آبیاری یکنواخت از جمله مواردی است که در ماخار باید رعایت شود. در غیر این صورت هنگام شخم زدن در قسمت هایی که به خوبی آبیاری نشده کلوخه ایجاد می شود و در نتیجه در تهیه زمین با مشکل مواجه می شوید.

شخم

گندم گیاهی است که نیاز به شخم عمیق ندارد. برای کاشت گندم شخم با گاوآهن برگرداندار انجام می شود و به عمق 15 تا 18 سانتیمتر انجام می شود. این عمل باعث می شود بقایای گیاهی زیر خاک رفته و مواد آلی خاک افزایش یابد. در اثر شخم نفوذ هوا در خاک زیاد شده بنابراین فعالیت میکرو ارگانیسم های خاک نیز افزایش می یابد. خاک پوک شده و نفوذپذیری آب در خاک افزایش می یابد. شخم موجب تهویه مطلوب خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی در خاک می شود و در نتیجه توسعه و استقرار ریشه گیاه بهتر صورت می گیرد. همچنین موجب کاهش جمعیت علفهای هرز، بیماریها و آفات می شود. در کشت گندم بعد از ذرت شخم عمیق با زیر شکن موجب می شود که تراکم مزرعه یک دست تر شود و گیاه رشد مناسب تری داشته باشد.

دیسک

دیسک برای سله شکنی، خرد کردن کلوخه ها و ازبین بردن علف های هرز استفاده می شود.

ماله

از ماله برای تسطیح زمین استفاده می شود. ماله باعث کاشت یکنواخت، آبیاری و سبز شدن یکنواخت می شود.

کودهای پایه

کودهای پایه شامل کودهای فسفره، پتاسه، نیتروژنه، گوگرد، کود پوسیده دامی و عناصر کم مصرف که قبل از کاشت به زمین اضافه می شوند.

دیسک نهایی

برای مخلوط کردن خاک با کودهای شیمیایی و دامی استفاده می شود.

انتخاب بذر مناسب:

انتخاب رقم یک تصمیم کلیدی برای تولید است که به کاهش ریسک و بهینه سازی عملکرد کمک می کند. رقمی را انتخاب کنید که

از لحاظ ژنتیکی پتانسیل تولید بالایی داشته باشد.

نسبت به بیماری ها مقاوم باشد.

از نظر زنتیکی به تنشهای محیطی (سرما و گرمای آخر فصل، خشکی و شوری) مقاوم باشد.

یکی از مشکلات غلات ورس یا خوابیدگی است بنابراین رقمی را انتخاب کنید که به ورس مقاوم باشد. ارقام پاکوتاه مقاومت بیشتری نسبت به ورس دارند.

عاری از بذر علفهای هرز و سایر ناخالصی ها از قبیل سنگ، خاشاک و دانه های شکسته و لاغر باشد.

دارای قوه نامیه و انرژی جوانه زنی بالایی باشد.

دارای وزن هزار دانه بالایی باشد. بذور درشت دارای اندوخته اندوسپرم بالایی هستند در نتیجه قدرت رویشی بیشتری دارند،که این امر موجب استقرار بهتر گیاه می شود.

تاریخ کاشت:

مناسب ترین تاریخ کاشت گندم در خوزستان بیستم آبان تا اواخر آذر ماه می باشد.کشت در زمان مناسب موجب می شود که گیاه رشد اولیه خود را در شرایط آب و هوایی مطلوب سپری کند. گیاه گندم مراحل جوانه زنی و پنجه زنی خود را درشرایط آب و هوایی معتدل آبان ماه و آذر ماه سپری می کند. در این فصل بذور گندم سریعتر جوانه زده و پنجه زنی نیز قویتر و بیشتر است. در هوای سرد اواخر آذر ماه و ابتدای دی ماه عمل جوانه زنی بسیار طولانی تر و پنجه زنی نیز ضعیف تر خواهد بود. به همین دلیل باید میزان بذر مصرفی در هکتار را افزایش داد. همچنین کشت با تاخیر موجب می شود که دوره زایشی و پر شدن دانه با گرمای هوا مواجه شود که موجب لاغر شدن دانه ها (باد زدگی) می شود. همچنین سایر عملیات داشت (مبارزه با علفهای هرز،کود دهی و سمپاشی) در کشتهایی که به موقع انجام می شوند، بهتر مدیریت می شود. وقتی که گندم در آبان و آذر کشت می شود دوره پنجه زنی و توسعه ریشه در کمتر از دوماه ( حدودا 45 روز ) طی می شود و گیاه پس از طی این دوره وارد ماهای سرد سال می شود که به دلیل توسعه مناسب ریشه و رشد مناسب گیاه دچار هیچ گونه تنشی نمی شود. در کشتهای با تاخیر (کشت در دیماه ) گیاه جوانه زده بدلیل عدم توسعه ریشه و هوای سرد و رطوبت زیاد خاک علایم کمبود عناصر غذایی را نشان می دهد و موجب متوقف شدن رشد گیاه می شود (کمبود فسفر،روی و…).

عمق کاشت

عمق کاشت بر سرعت و کیفیت جوانه زنی تاثیر گذار است. کاشت گندم معمولا در عمق 3 تا 5 سانتیمتر انجام می شود. برای حفاظت از بذرها در برابر قارچ های خاک زی بهتر است آنها را قبل از کاشت با یک قارچکش با طیف وسیع تیمار کنید.

تراکم کاشت

تراکم کاشت بهینه با توجه به طول دوره رشد و رقم (زودرس و دیررس) متفاوت است. تراکم می تواند از 275 تا 350 بوته در متر مربع یا 100 تا 130 کیلوگرم در هکتار متغییر است.

نیاز آبی

عمل جذب آب توسط گیاه یک فرایند مداوم است که با جذب آب توسط بذر، شروع و تا انتهای دوره رشد گیاه ادامه می یابد. اما این فرایند در طول دوره رشد، با توجه به نیاز آبی گیاه متفاوت است. آب در ابتدا پس از جذب توسط بذر موجب فعل انفعالات شیمیایی در بذر می شود که منجر به تولید هورمونها و سایر مواد غذایی برای جوانه زنی، تولید و رشد ریشه اولیه گیاه می شود. آب موجب محلول شدن عناصر غذایی موجود در خاک و جذب و انتقال آن به گیاه می شود. آب باعث خنک شدن گیاه در شرایط گرما و خشکی می شود. بنابراین تامین آب مورد نیاز گیاه، در زمانهایی که گیاه نیاز آبی بالایی دارد، جهت تولید بهینه و حد اکثری عملکرد گندم اهمیت بسزایی دارد. بطورکلی گندم در مراحل جوانه زنی، پنجه زنی، ساقه رفتن، قبل از ظهور سنبله (شکم پری)، پر شدن دانه (دانه بستن) نیاز آبی بالایی دارد.

دما

بازه دمایی برای جوانه زنی گندم 4 تا 25 درجه سانتیگراد است. حد اقل دما برای جوانه زنی گندم 4 درجه سانتیگراد و دمای بهینه برای جوانه زنی 12 تا 25 درجه سانتیگراد است. دمای بهینه برای رشد و پنجه زنی 15 تا 22 درجه سانتیگراد، بهترین دما برای گلدهی 19 تا 22 درجه سانتیگراد است. مرحله پر شدن دانه که بعد از گلدهی تا رسیدن فیزیولوژیکی دانه می باشد مطلوب ترین درجه حرارت بین 28 تا 31 درجه سانتیگراد است و طول این دوره بسته به شرایط دمایی محیطی در مناطق مختلف متفاوت است ( هر چه طول دوره پر شدن دانه بیشتر باشد علمکرد محصول بیشتر است)

خصوصیات خاک مناسب برای گندم

گندم را می توان در خاک با بافت های مختلف کشت کرد. اما خاک های لومی با مواد آلی بالا بهترین خاک برای کشت گندم است. مواد آلی خاک را می توان از طریق افزودن کودهای دامی کاملا پوسیده یا انواع کمپوست وکود سبز و…….. به سطح مطلوب رساند. باید توجه کرد که میزان افزایش مواد آلی خاک نیز باید براساس آزمون خاک و مقدار کربن آلی انجام بگیرد. یک خاک حاصلخیز باید 5/1 درصد کربن آلی داشته باشد. هرچقدر این عدد کوچکتر باشد مقدار افزایش کودهای دامی وکمپوست و……. بیشتر می شود. بافت خاک بر ارتفاع گیاه، سطح برگ، پوشش گیاهی (زیست توده)، تعداد و ویژگی های دانه تاثیر گذار است. PH مناسب برای رشد گندم حدود 7 (خنثی) است. خاک های با حاصلخیزی کم و شور بر عملکرد گندم تاثیر منفی دارند. شوری زیاد خاک، بقای گیاهچه های گندم، تعداد پنجه های اولیه و ثانویه، تعداد برگ و سنبلچه و همچنین دسترسی به آب را کاهش می دهد.

تغذیه

پتانسیل عملکرد گندم با منطقه تولید، آب و هوا، نوع خاک، مدیریت نهاده ها و هزینه های تولید بستگی دارد. در کشت گندم برای دستیابی به حداکثر تولید، اطمینان از اینکه گیاهان گندم در مزرعه از تغذیه کافی برخوردارند ضروری است. دو راه برای تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاهان وجود دارد:

1-استفاده از کودهای پایه: کودهای پایه قبل از کاشت به خاک اضافه می شوند تا مواد مغذی را برای جوانه زنی و رشد گیاهچه فراهم کند.

2-استفاده از کودهای برگی: این کودها در طول فصل رشد و در زمان مناسب روی برگهای گیاه اسپری می شود.

کشاورزان می توانند با تامین مواد مغذی در زمان مناسب عملکرد محصول را بهبود بخشیده و رشد گیاهان سالم را ارتقا دهند.

نکته: افزایش مقدار زیادی از کودهای دامی و کودها آلی در یک مرحله باعث می شود که تعادل بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی خاک بهم ریخته و موجب ایجاد مشکلاتی در تولید محصول شود.

همچنین افزایش مقدار لازم وکافی از کودهای شیمیایی پر مصرف و کم مصرف در زمان مناسب موجب افزایش عملکرد محصول می شود. افزودن کودهای شیمیایی بخصوص کودهایی که تحرک زیادی در خاک دارند ، بهتر است در چند مرحله انجام شود.

عناصر پر مصرف برای گندم شامل:

نیتروژن

نیتروژن یک ماده مغذی ضروری و اغلب محدود کننده ترین ماده مغذی برای تولید گندم است و باعث افزایش رشد ریشه و برگ می شود. نیتروژن در پنجه زنی گندم، فتوسنتز و ساخت پروتئین ها نقش دارد. نیتروژن نقش مهمی در انتقال انرژی در گیاه دارد. تثبیت و تامین نیتروژن، رشد مناسب و ظرفیت کامل تولید محصول را تضمین می کند. کمبود نیتروژن در گندم باعث کاهش پنجه زنی، کاهش اندازه سنبله، پر شده ضعیف دانه و کم شدن محتوی پروتئین دانه می شود. رشد کلی گیاه کند شده، ساقه ها نازک و کوتاه و صورتی کم رنگ می شوند و در نهایت کمبود نیتروژن باعث کاهش عملکرد می شود.

فسفر

فسفر عامل اصلی انتقال انرژی در گیاه است. این عنصر نقش ساختاری داشته و از ابتدای رشد تا بلوغ گیاه در فرایندهای گیاهی شرکت دارد. این فرایندها شامل: تنفس، فتوسنتز، تحریک رشد ریشه، افزایش استحکام ریشه و ساقه، افزایش پنجه زنی، افزایش مقاومت در مقابل عوامل بیماری زا و افزایش کیفیت محصول و … است. بارزترین علامت کمبود فسفر در گندم کاهش رشد و ضعف گیاه است. کمبود فسفر باعث ضعیف شدن ریشه گندم می شود و در صورت کمبود شدید برگها به رنگ سبز تیره در آمده و لکه های تیره و روشن روی برگهای مسن بوجود می آید. برگهای جوان دوکی شکل شده و گاهی برگهای مسن دور برگهای جوان پیچ می خورند. استفاده از فسفر به صورت نواری قبل از کاشت یا در زمان کاشت کار آمد و سودآور است.

پتاسیم

وجود پتاسیم در تمام مراحل رشد گیاه ضروری است. پتاسیم در فعال شدن آنزیم های مورد نیاز برای رشد گیاه، در فرایند فتوسنتز، تولید پروتئین ها و سلولز و باز و بسته شدن روزنه ها نقش دارد و باعث افزایش مقاومت ریشه و رشد آن می شود. باعث افزایش مقاومت گیاهان در مقابل خشکی، سرما، آفات و بیماری ها می شود. گندم در اثر کمبود پتاسیم کم رنگ تر و ضعیف به نظر می رسد. روی برگها کلروز بین رگه ای مشاهده می شود. نوک برگها زرد و سپس قهوه ای می شوند و برگهای جوان رنگ آبی را نشان می دهند.

گوگرد

گوگرد در سنتز کلروفیل، پروتئین ها، لیپیدها و اسید های آمینه، ضد عفونی کردن خاک و جلوگیری از گسترش قارچ های خاک زی نقش دارد. گوگرد رشد زایشی را افزایش می دهد و نقش مهمی در دفاع از گیاهان در برابر تنش های محیطی و آفات دارد. کمبود گوگرد به دلیل عدم تحرک آن در گیاه و نقش آن در تولید کلروفیل، به صورت زرد شدن یکنواخت در سراسر گیاه، بیشتر در برگ های جوان مشاهده می شود. ساقه گیاهان کوتاه، نازک و معمولا چوبی می شوند. سطح برگ ها کوچک، تعداد برگ ها کم و در نهایت باعث کاهش عملکرد می شود. کمبود گوگرد به صورت لکه ای و بیشتر در خاکهای شنی با مواد آلی کم، مشاهده می شود. علائم کمبود گوگرد در گندم مشابه علائم کمبود نیتروژن است.

منیزیم

حضورمنیزیم در فتوسنتز و متابولیسم فسفات ضروری است. منیزیم در گندم در جوانه زنی، رشد ساقه و برگ، توزیع نشاسته و افزایش وزن دانه نقش دارد. کمبود منیزیم در گندم باعث کلروز بین رگبرگی و نکروزه شدن نوک برگهای مسن می شود. در اثر کمبود منیزیم در گندم مقدار پروتئین دانه، تعداد دانه و وزن هزار دانه کاهش می یابد ( البته کمبود منیزیم در مزارع گندم شایع نیست).

عناصر کم مصرف شامل آهن، روی، مس، منگنز و بور هستند که هر کدام نقش خاصی را در فرایند رشد گندم دارد. این عناصر به اندازه نیاز گندم قبل از کاشت با خاک اضافه شده و با شخم زیر خاک می روند و یا در مراحل پنجه زنی، اوایل ساقه رفتن و گلدهی به صورت محلول پاشی استفاده می شوند.

توصیه تغذیه ای مزرعه سبز برای گندم آبی

مرحله

نوع کود

پایه

کود مرغی 3-5 تن در هکتار

کود کامل 300 کیلوگرم در هکتار

یا

سولفات آمونیوم 100 کیلوگرم در هکتار

سولفات پتاسیم 200-150 کیلوگرم در هکتار

سوپر فسفات ساده یا تریپل 100-150 کیلوگرم در هکتار

گوگرد 200-150 کیلوگرم در هکتار

سولفات روی 50-30 کیلوگرم در هکتار

بذر مال روی 2 لیتر

اسید هیومیک 1 کیلوگرم در هکتار

سرک اول

( در مرحله پنجه زنی)

اوره 150-100 کیلوگرم در هکتار

کلرور پتاسیم 200 کیلوگرم

سولفات منیزیم 50 کیلوگرم

NPK 20.20.20 10 کیلوگرم

سرک دوم

(مرحله ظهور پرچم)

اوره 150-100 کیلوگرم در هکتار

NPK 12.12.36 10-20 کیلوگرم

منیزیم 10 کیلوگرم

پودر سیلیس 10 کیلوگرم

توصیه تغذیه ای مزرعه سبز برای گندم دیم

مرحله

نوع کود

پایه

کود کامل 150 کیلوگرم در هکتار

یا

سولفات آمونیوم 100 کیلوگرم در هکتار

سولفات پتاسیم 100-50 کیلوگرم در هکتار

سوپر فسفات ساده یا تریپل 100 کیلوگرم در هکتار

بذر مال روی 2 لیتر

سرک

(مرحله پنجه زنی و ظهور پرچم در صورتی که بارندگی قابل پیش بینی اتفاق بیافتد)

اوره 100 کیلوگرم در هکتار

NPK 12.12.36 10 کیلوگرم

علف های هرز گندم

مدیریت علف های هرز برای کشاورزی گندم بسیار مهم است. زیرا علف های هرز برای مواد غذایی، آب، نور، غذا و فضا با گندم رقابت می کنند. همچنین علف های هرز میزبان بسیاری از عوامل بیماری زا و آفات هستند که باعث ایجاد خسارت روی محصول گندم می شوند.

مهمترین علف های هرز گندم در خوزستان شامل:

علف های هرز پهن برگ: خار مریم، پنیرک، خردل وحشی، وایه، پیچک صحرایی

علف های هرز باریک برگ: یولاف وحشی، فالاریس، چچم، دم روباهی، قیاق

مدیریت علف های هرز

هدف از تمام اقدامات مدیریتی علف های هرز،کاهش جمعیت علف های هرز در مزرعه و کاهش بانک بذر علف های هرز در خاک است. هر اقدام مدیریتی که توانایی رقابتی گندم در برابر علف های هرز را افزایش دهد می تواند مفید باشد. این اقدامات به شرح زیر هستند:

آبیاری قبل از شخم و خاک ورزی

30 تا 45 روز قبل از کاشت گندم آبیاری انجام می شود. هدف از این آبیاری ایجاد شرایط رطوبتی مطلوب خاک، برای انجام عملیات شخم است. اما این آبیاری باعث جوانه زنی بذور و رشد علف های هرز موجود در خاک می شود که در هنگام آماده سازی زمین و انجام عملیات شخم علفهای هرز زیر خاک رفته و جمعیت آنها کاهش می یابد.

تاریخ کاشت

یکی از راه های مقابه با علف های هرز گندم تغییر تاریخ کاشت است. اما تاریخ کاشت نباید خیلی با تاریخ اصلی کاشت تفاوت داشته باشد. چون باعث کاهش عملکرد می شود.

تناوب زراعی

محصولاتی مانند شلغم، چغندر، کلزا، نیشکر، ذرت، لوبیا را در تناوب با گندم قرار می دهند. تناوب زراعی باعث شکسته شدن چرخه زندگی علف های هرز یک ساله می شود.

آبیاری

آبیاری گندم به صورت کرتی، جوی و پشته و سیستم تحت فشار (قطره ای) انجام می شود. در آبیاری قطره ای کمترین جمعیت علف های هرز وجود دارد.

کود دهی

از پخش کردن کود در مزرعه خودداری کنید. کودها را در فاصله 2 تا 3 سانتیمتری زیر بذر قرار دهید. به طور کلی کودهای فسفاته و نیتروژنه باعث رشد و تقویت علف های هرز می شود.

تراکم بذر و فاصله ردیف ها

با افزایش تراکم بوته ها و کاهش فاصله ردیف ها می توان مانع از استقرار علف های هرز شد. تراکم زیاد و بیش از حد باعث افزایش بیماریهای قارچی می شود.

کنترل شیمیایی

هنوز هم استفاده از علفکش های شیمیایی محبوب ترین روش برای کنترل علفهای هرز گندم است. اما استفاده بیش از حد از علفکش ها و عدم تناوب (چرخش) ترکیبات موجود باعث ایجاد گونه های مقاوم به علفکش ها در بسیاری از علف های هرز شده است. با این حال توجه به نوع ترکیب فعال، دز مصرف، روش استفاده و زمان مصرف ضروری است. به خاطر داشته باشید که همیشه از تناوب علفکش ها استفاده کنید. اینها اقدامات ضروری برای جلوگیری یا محدود کردن مشکلات ناشی از توسعه مقاومت علف های هرز به علفکش ها است. کشاورز باید اطلاعات مربوط به حضور گونه های علفهای هرز سالانه منطقه خود را داشته باشد تا بتواند اقدامات پیشگیری و کنترل را اعمال کند. داشتن سوابق قدیمی علفهای هرز به انتخاب یک علفکش مناسب و استفاده از آن در زمان مناسب کمک می کند. این امر کنترل علفهای هرز را زمانی که هنوز در مراحل اولیه رشد هستند را تسهیل می کند.

برای گندم زمستانه علفهای هرز، در زمان کاشت، سبز شدن گندم و در اوایل بهار چالش برانگیز هستند. برای گندم بهاره در ابتدای دوره رشد (بهار) رقابت بین گندم و علفهای هرز وجود دارد.

کنترل شیمیایی علفهای هرز را می توان با علفکش های پیش رویش انجام داد. این علفکش ها، علفهای هرز را در مراحل اولیه رشد کنترل می کنند ( طبق نظر گیاه پزشک)

از علفکش های مبتنی بر کلرسولفورون (گروه سولفونیل اوره) خودداری کنید. این علفکش مدت زیادی در خاک باقی مانده و به کشت بعدی آسیب وارد می کند.

کنترل علفهای هرز گندم با استفاده از علفکش های پس رویشی را از مرحله 3 برگی تا پایان مرحله پنجه زنی می توان اجرا کرد.

بعد از این مرحله علفکش های کمی وجود دارد که می توان از آنها برای مبارزه با علفهای هرز گندم استفاده کرد.

نکته: به خاطر داشته باشید که دمای پایین کارآیی علفکش ها را کاهش می دهد. به عنوان یک قاعده کلی زمانی که دما کمتر از 10 درجه سانتیگراد است از هیچ یک از علفکش ها استفاده نکنید. از علفکش ها فقط در موارد ضروری استفاده کنید. قبل از تصمیم گیری در مورد استفاده از علفکش ها حتما با کارشناس کشاورزی منطقه خود مشورت کنید.

بیماریهای گندم

یکی از بیماریهای مهم غلات خصوصا گندم زنگ می باشد که هر ساله خسارت قابل توجهی به محصول غله دنیا وارد می کند. در میان زنگ های غلات، زنگ زرد، زنگ سیاه و زنگ قهوه ای از اهمیت بیشتری برخوردار هستند.

زنگ سیاه Stem Rust

قارچ عامل بیماری Puccinia graminis

زنگ سیاه یا زنگ ساقه گندم از مهمترین زنگ های غلات در اغلب کشورهای جهان است. علت گسترش این بیماری باران های بهاری و مساعد بودن شرایط آب و هوایی در فروردین و اردیبهشت است.

علائم بیماری

در اوایل و اواسط بهار علائم بیماری به صورت جوش یا تاول های نارنجی رنگ، بیضی شکل و پراکنده روی برگ ظاهر می شود. با گذشت زمان و پیشرفت بیماری این جوش ها بهم پیوسته و به صورت خطوط باریک، کشیده و موازی با محور اصلی ساقه دیده می شوند. علائم بیماری روی برگ، ساقه، غلاف و خوشه قابل مشاهده هستند.

خسارت

میزان خسارت زنگ سیاه به گندم بستگی به زمان آلودگی و مرحله رشدی گندم دارد. اپیدمی هایی که در طی مرحله گلدهی واقع شوند بیشترین خسارت را وارد می کنند. آلودگی شدید ممکن است باعث ضعف ساقه ها و ورس گندم شود. خسارت در برخی مناطق منجر به عقیم شدن خوشه ها، پوک شدن دانه ها و بندرت تشکیل دانه های ریز و غیر قابل استفاده می شود. آلودگی به زنگ سیاه گندم در مزارع خوزستان نسبتا قابل ملاحظه است ولی به علت کوتاه بودن دوره رشد و نمو گندم خسارت آن قابل توجه نیست.

زنگ زرد گندم Yelloe Rust

قارچ عامل بیماری Puccinia striiformis

زنگ زرد از مهمترین و شایع ترین زنگ غلات در ایران است که همه ساله با شدت های متفاوتی بروز کرده و خسارت وارد می کند.

علائم بیماری

علائم بیماری زنگ زرد در ابتدای فصل، زودتر از سایر زنگ ها، زمانی که هوا ملایم و خنک است به صورت جوشهای گرد، کوچک و زرد مایل به لیمویی روی سطح فوقانی و به ندرت در سطح زیرین برگهای گندم ظاهر می شوند. این جوش ها به هم پیوسته و نوار زرد رنگی در امتداد رگبرگهای جوان بوجود می آورند که با لمس این جوش ها اثر آنها به صورت رنگ زرد روی دست باقی می ماند. در خسارت شدید علائم بیماری روی ساقه و پوشینه هم مشاهده می شوند.

خسارت

زنگ زرد باعث عقیم شدن گلها می شود.

زنگ قهوه ای یا زنگ برگ Laef Rust / Brown Rust

این زنگ در مناطقی که گندم بهاره کشت می شود از جمله خوزستان، مازندران، اردبیل ، سیستان و بلوچستان و گلستان شیوع بیشتری دارد.

قارچ عامل بیماری Puccinia recondita

علائم بیماری

علائم بیماری به صورت جوش های گرد به رنگ پرتفالی روشن یا قهوه ای به صورت دسته ای روی سطح بالایی برگها ظاهر می شوند.

خسارت

این زنگ باعث کاهش فتوسنتز توسط برگها و افزایش تعرق از سطح آنها باعث تاخیر در مرحله خوشه دهی می شود.

مدیریت زنگ ها

مدیریت بیماری زنگ در غلات از مجموعه ای از عوامل تشکیل می شود. بدون شک تلفیق عملیات زراعی با استفاده از ارقام مقاوم و احتمالا کاربرد قارچکشها موثرترین راه مدیریت زنگ های غلات است.

استفاده از ارقام مقاوم

اساسی ترین راه برای مدیریت زنگ غلات استفاده از ارقام مقاوم است. با توجه به تخصصی بودن نژادهای فیزیولوژیک زنگ به میزبان خود، یافتن ارقامی از گندمیان که در مقابل نژاد غالب منطقه مقاوم باشد امکان پذیر است.

حذف میزبان های تناوبی

هدف از حذف میزبان های تناوبی، شکستن دوره زندگی بیمارگر و در نتیجه از بین بردن منابع آلودگی برای میزبان های اولیه است. حذف میزبان های تناوبی احتمال بروز نژادهای جدید را از طریق هیبریداسیون محدود می کند. ولی مشکلاتی وجود دارد که موفقیت این روش را کاهش می دهد. عدم دسترسی به میزبان های تناوبی که در ارتفاعات یا در اعماق جنگل ها هستند از مشکلات اساسی این روش کنترل محسوب می شود.

اقدامات زراعی

با توجه به دوره زندگی قارچهای عامل زنگ و عوامل موثر در شدت بیماری، برخی از اقدامات زراعی می توانند میزان خسارت را کاهش دهند. برای مثال استفاده بیش از اندازه از کود نیتروژنه باعث حساسیت غلات می شود در حالی که کودهای پتاسه و سیلس مقاومت گیاه را افزایش می دهند. تنظیم تاریخ کاشت به گونه ای که مرحله حساس گندم مصادف با زمان شیوع زنگ نباشد، اجتناب از کاشت با تراکم بالای بوته در سطح و اجتناب از آبیاری بیش از حد.

مبارزه شیمیایی

از قارچکش ها برای ضد عفونی بذرها یا پاشش روی برگ برای جلوگیری از آلودگی به زنگها استفاده می شود. برای استفاده از قارچکشها نیاز به پیش آگاهی به منظور تعیین زمان ظهور زنگها وجود دارد. با وقوع بارندگی های متناوب، شرایط مساعد برای رشد و گسترش بیماری زنگ فراهم می شود. افزایش رطویت و به دنبال آن کاهش مختصر دما میزان آلودگی به زنگ زرد را افزایش می دهد. در این زمان استفاده از قارچ کشها برای جلوگیری از اپیدمی زنگ زرد ضروری می شود.

سیاهک ها

سیاهک ها از عوامل مهم کاهش میزان محصول گندم در ایران و سایر نقاط دنیا هستند.

سیاهک پنهان یا بد بو گندم Common Bunt

سیاهک پنهان یکی از عوامل کاهش دهنده محصول گندم در مناطق تولید گندم است. این بیماری در اکثر مناطق گندم خیز ایران وجود دارد و میزان خسارت آن تا 30 درصد گزارش شده است.

قارج عامل بیماری Tilletia laevis

علائم بیماری

در گیاهان آلوده گسترش سیستم ریشه ای ضعیف است. در گندم های آلوده رنگ خوشه ها سبز مایل به آبی و نسبت به خوشه های سالم باریک تر هستند. گیاهان آلوده به سیاهک پنهان معمولا چند سانتیمتر از گیاهان سالم کوتاهتر هستند. دانه های آلوده کوچکتر از دانه های سالم و به رنگ قهوه ای مایل به خاکستری هستند. علائم قطعی و مشخص سیاهک پنهان تا هنگام خوشه دهی گیاهان آلوده قابل تشخیص نیست.

خسارت

قارچ عامل بیماری محتویات درون دانه را از بین می برد و باعث کاهش 25 درصدی محصول می شود.

سیاهک آشکار گندم Loose Smut

سیاهک آشکار یکی از بیماری های گندم در مناطق مرطوب است و در تمام مناطق ایران با شدت های متفاوتی وجود دارد.

قارچ عامل بیماری Ustilago nuda

علائم بیماری

علائم این بیماری تا قبل از خوشه دهی ظاهر نمی شوند و مشخص نیست. بوته های آلوده قوی تر و رشد بیشتری نسبت به بوته های سالم دارند و از بوته های سالم بلندتر هستند. خوشه های آلوده زودتر از خوشه های سالم ظاهر می شوند. این خوشه ها سیاه رنگ و به راحتی در میان خوشه های سبز قابل تشخیص هستند و پس از چند روز در اثر وزش باد، باران یا فعالیت حشرات، اسپورهای قارچ پراکنده و محور لخت خوشه باقی می ماند.

خسارت

خسارت این بیماری روی گندم کمتر از خسارت سیاهگ پنهان است.

مدیریت سیاهک ها

استفاده از ارقام مقاوم

بهترین راه برای کنترل سیاهک ها مانند زنگ ها استفاده از ارقام مقاوم است. اما ارقام مقاوم همیشه در دسترس نیستند و مشکلات فراوانی سر راه این اقدام وجود دارد.

تاریخ کاشت

کاشت زودتر از موعد مقرر بذر گندم در پاییز نوعی فرار از بیماری محسوب می شود. به طوریکه مرحله گیاهچه ای حساس با مرحله آلوده کنندگی قارچ عامل سیاهک منطبق نگردد.

کنترل شیمیایی

ضد عفونی بذر با قارچ کشها یکی از روشهای اساسی مدیریت بیماری سیاهک های غلات است. استفاده از قارچ کش تماسی مانکوزب برای مدیریت سیاهک پنهان موثر است. قارچ کش سیستمیک دی نیکونازول یا سومی ایت برای مدیریت سیاهک پنهان و آشکار موثر است.

سپتوریوز گندم Septoria Tritici

قارچ عامل بیماری سپتوریوز خوشه Stagonospora nodorum

قارچ عامل بیماری سپتوریوز برگ Septoria tritici و Septoria avenae

سپتوریوز در مناطق مختلف تولید گندم در دنیا خسارت وارد می کند. در ایران بیشتر در مناطق جنوب کشور دیده می شود. کاربرد وسیع کود های شیمیایی و استفاده از گندم های پاکوتاه و مقاوم به زنگ که شاخ و برگ زیاد تولید می کنند باعث گسترش این بیماری شده است.

علائم بیماری

علائم بیماری در طول فصل رشد روی همه قسمتهای گیاه ظاهر می شود. اولین علائم روی برگ های پایینی خصوصا برگ هایی که در تماس با خاک هستند دیده می شود. روی سطح برگ لکه های کوچک بیضی یا نواری به رنگ سبز روشن تا خاکستری بوجود می آید و گاهی این لکه ها تمام سطح برگ را فرا گرفته و برگها به رنگ زرد روشن تا خرمایی در می آیند. در نهایت برگها خشک شده و می ریزند. این لکه ها در اندازه کوچکتر روی ساقه و خوشه نیز مشاهده می شوند.

خسارت

حدود 2 درصد از کل گندم تولیدی دنیا در اثر این بیماری از یبن می رود.

مدیریت سپتوریوز

استفاده از ارقام مقاوم

استفاده از بذور سالم و عاری از بیماری

از بین بردن بقایای گیاهی آلوده و گندم های خودرو

تناوب 3 ساله با گیاهان غیر میزبان

کنترل شیمیایی

استفاده از قارچکشهای تبوکونازول، کاربندازیم، پروپیکونازول

بلایت فوزاریومی سر (خوشه گندم) Fusarium Head Blight

این بیماری یکی از بیماری های اصلی و مخرب غلات دانه ریز از جمله گندم، جو و ذرت است که توسط تعدادی از گونه های قارچ فوزاریوم ایجاد می شود.

قارچهای عامل بیماری

Fusarium graminearum, Fusarium culmorum, Fusarium avenaceum

علائم بیماری

آلودگی از زمان ظهور سنبله تا بلوغ کامل سنبله می تواند رخ دهد. علائم به صورت سفید شدن یک یا چند سنبلچه روی سنبله ظاهر می شود. سفید شدن می تواند از هر نقطه روی سنبله شروع شود. اما معمولا از مرکز سنبله شروع می شود و تا زمانی که سنبله سفید شود ادامه می یابد. سنبله های سفید به صورت تصادفی و پراکنده در مزرعه ظاهر می شوند.

خسارت

این بیماری با کاهش عملکرد (به دلیل عقیم شدن سنبله های آلوده)، کاهش کیفیت دانه (چروکیدگی دانه) و کاهش ارزش غذایی آن خسارت وارد می کند.

مدیریت بیماری

استفاده از ارقام مقاوم

استفاده از بذور سالم و بوجاری شده

ضد عفونی بذر با قارچکش مناسب

تناوب زراعی حد اقل 2 ساله با گیاهان غیر میزبان مانند کلزا و حبوبات علوفه ای.

هنگامی که علائم بیماری مشاهده می شود برای استفاده از قارچکشها دیر شده است.

پوسیدگی ریشه و طوقه گندم

چندین قارچ مختلف عامل ایجاد این بیماری هستند که به ریشه حمله کرده و باعث آلودگی ریشه و طوقه می شود. در گیاهان آسیب دیده ریشه تخریب شده و جذب آب و مواد غذایی متوقف می شود. این بیماری توسط چند گونه قارچ فوزاریوم ایجاد می شود.

Fusarium graminearum, Fusarium culmorum, Fusarium avenaceum

علائم بیماری

مهمترین نشانه های این بیماری به صورت دگرگونی رنگ و قهوه ای شدن ریشه و طوقه در گیاهچه های جوان است. علائم بیماری به صورت لکه های بیضی شکل در ناحیه طوقه و بالاتر از آن مشاهده می شود. برگهای جوان کمی حالت پیچیده داشته و زرد می شوند. با پیشرفت فصل و قرار گرفتن گندم در معرض تنش خشکی و دمایی گیاهان آلوده به پوسیدگی ریشه، خوشه های سفید رنگی تولید می کنند که یا عقیم هستند یا از دانه های چروکیده پر شده اند.

مدیریت بیماری

دیر کاشتن گندم: دیر کاشتن باعث می شود مدت زمانی که قارچ های عامل بیماری برای آلوده کردن ریشه در اختیار دارند کوتاه شود.

حذف بقایای گیاهی

ضدعفونی بذر

PH خاک را بین 5 و 6 حفظ کنید.

آفات گندم

غلات 50 درصد نیاز پروتئین مورد نیاز انسانها را تامین می کنند. در این میان گندم سهم عمده ای در برنامه غذایی مردم دارد. آفات از جمله عوامل کاهش دهنده میزان تولید در واحد سطح بوده و هر گونه تلاش در جهت کم کردن خسارت این عوامل گامی در جهت خودکفایی در تولید گندم است.

شته ها

خسارت عمومی شته ها به صورت توقف رشد، بروز لکه های رنگ پریده، لوله ای شدن حاشیه برگها و کم شدن میزان محصول است. خسارت غیر مستقیم شته ها ناشی از انتقال بیماری های ویروسی است.

شته معمولی گندم Schizaphis graminum

این آفت با تغذیه از شیره برگها باعث پیچیدگی برگها، غیر طبیعی شدن، توقف رشد و ضعیف شدن بوته ها می شود. در صورتی که آلودگی شدید باشد باعث از بین رفتن محصول می شود. این آفت ناقل ویروس کوتولگی زرد جو است.

شته روسی گندم Russian wheat aphid

شته روسی علاوه بر تغذیه از شیره گیاهی با تزریق مواد سمی در محل تغذیه باعث تخریب کلروپلاست می شود. این شته ها ترجیح می دهند از جدیدترین برگها تغذیه کنند و اغلب روی 2 برگ آخر باز شده یافت می شوند. در اثر تغذیه این آفت رشد گیاه متوقف شده و لبه برگها از طول لوله شده و یک لوله تو خالی ایجاد می شود که شته ها درون آن پناه می گیرند. رگه های کلروتیک سفید، زرد تا صورتی مایل به بنفش در طول برگ ایجاد می شود. در ارقام حساس با تخریب کلروپلاست ارتفاع بوته ، وزن اندام های هوایی ، شمار سنبلچه ها و در نتیجه کاهش شدید عملکرد را به همراه دارد.

شته سبز گندم Sitobion avenae

این شته هنگامی که گندم سبز و شاداب است از برگها تغذیه می کند و زمانی خوشه ها تشکیل می شوند برگها را ترک کرده و لابلای سنبلچه ها مستقر شده و تغذیه می کند. در اثر تغذیه این شته دانه ها چروکیده و وزن هزار دانه کاهش می یابد. این شته ناقل بیماری ویروس موزائیک جو و ویروس زردی است.

روشهای کنترل شته ها

استفاده از دشمنان طبیعی

استفاده از ارقام مقاوم

استفاده از آفت کشهای پریمیکارب، اکسی دیمتون متیل و دیمتوات

سوسک سیاه گندم Zabrus tenebrioides

این آفت از جمله آفات بالقوه گندم است. لاروهای آن از برگ و حشرات کامل از گل و دانه های شیری گیاه میزبان تغذیه می کند. لاروها شب فعال هستند، از برگهای جوان گندم تغذیه کرده و سبب خشک شدن برگها و ایجاد خسارت لکه ای در مزعه می شوند. لاروها غالبا در کنار بوته گندم فرورفتگی ایجاد می کند و برگ را به داخل آن کشیده و از آن تغذیه می کند.

روشهای کنترل

شخم عمیق

تغییر تاریخ کاشت

رعایت تناوب

استفاده از آفتکش هایی نظیر دیازینون، کلرپیریفوس

سوسک قهوه ای گندم

مرحله خسارت زای این آفت لاروها هستند که در سال اول از ریشه گندم و در سال دوم از جوانه غلات تازه روییده تغذیه و خسارت وارد می کند. حشرات کامل این آفت از دانه های گندم تغذیه می کنند.

روشهای کنترل

شخم عمیق بعد از برداشت

مبارزه شیمیایی برای این آفت مقرون به صرفه نیست زیرا سم پاشی علیه سن گندم روی حشرات کامل این آفت که از خوشه ها تغذیه می کند موثر واقع شده و آنها را کنترل می کند.

رفرنس ها

شریف نبی، بهرام.، 1389. بیماری های گیاهان زراعی ایران. انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان. 33-3.

خانجانی، محمد.، 1383. آفات گیاهان زراعی ایران.انتشارات دانشگاه بو علی سینا. 198-78.

بنادکی، معصومه.، 1397. مدیریت علف های هرز مزارع گندم. انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی و مهارتی جهاد کشاورزی 193. 69 صفحه.

رحیمی بطرودی، الیاس.، رحیمی تنها، حسن.، 1397. آموزش مرحله به مرحله تولید گندم. انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی و مهارتی جهاد کشاورزی 189. 91 صفحه.

Kumar, P. V., Rao, V. U. M., Bhavani, O., Dubey, A. P., Singh, C. B., & Venkateswarlu, B. (2016). Sensitive growth stages and temperature thresholds in wheat (Triticum aestivum L.) for index-based crop insurance in the Indo-Gangetic Plains of India. The Journal of Agricultural Science, 154(2), 321-333.

Dr. W.M. (Mike) Stewart, Southern and Central Great Plains Director, International Plant Nutrition Institute (IPNI).

Stoyan R. Pirgozliev, Simon G. Edwards, Martin C. Hare & Peter Jenkinson. (2003). Strategies for the Control of Fusarium Head Blight in Cereals. Journal of Plant Pathology volume 109, pages731–74.

Barbara Laddomada, Academic Editor and Weiqun Wang, Academic Editor. The 10,000-Year Success Story of Wheat Foods. 2021 Sep; 10(9): 2124..!

Wegulo, S. N., Baenziger, P. S., Hernandez Nopsa, J., Bockus, W. W., & Hallen-Adams, H. (2015). Management of Fusarium head blight of wheat and barley. Crop Protection, 73, 100-107. https://doi.org/10.1016/j.cropro.2015.02.025

Nourollahi, Kh and Gholami, F (2018). Molecular analysis of Fusarium culmorum isolates caused by crown and root rot of wheat by the SSR marker. Iranian Journal of Plant Protection Science. Vol 49, No 2, Autumn & Winter 2018-2019(321-339)

https://www.yara.co.uk/crop-nutrition/wheat/wheat-historical-development/

https://lifessimpleingredient.com/ins-outs-wheat-harvest/

https://www.google.com/s

https://www.beytoote.com/scientific/nature/harvest-planting02-wheat.htmlhttps://www.fao.org/3/Y4011E/y4011e05.htm

https://www.fao.org/3/Y4011E/y4011e05.htm

https://www.google.com/search?q=Flower+and+Inflorescence

https://fidust.com/knowledge-base/414

https://wikifarmer.com/wheat-plant-information-history-and-nutritional-value/

https://wikifarmer.com/wheat-soil-preparation-soil-requirements-and-seeding-requirements/